Ο αρχαιολογικός χώρος της Αρχαίας Μεσσήνης βρίσκεται στο κέντρο περίπου της Περιφερειακής Ενότητας Μεσσηνίας. Η Αρχαία Μεσσήνη ιδρύθηκε το 369 π.Χ. από τον θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα και έγινε η πρωτεύουσα του ελεύθερου Μεσσηνιακού κράτους ύστερα από μία μακρά περίοδο (περίπου τεσσάρων αιώνων) κατοχής των μεσσηνιακών εδαφών από τους Σπαρτιάτες. Ισχυρά οχυρωματικά τείχη με πύργους και πύλες σώζονται σε μήκος 9,5 χλμ. και περιβάλλουν την πόλη μαζί με το όρος Ιθώμη, όπου είχαν ιδρυθεί τα ιερά του Διός Ιθωμάτα (9ος-8ος αι. π.Χ.), της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος και της Ειλείθυιας (3ος-2ος αι. π.Χ.). Στον χώρο της πόλης σώζονται μνημεία δημόσιου και θρησκευτικού χαρακτήρα, πολλά από τα οποία έχουν σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί. Ξεχωρίζουν το εκτεταμένο συγκρότημα του Ασκληπιείου (3ος-2ος αι. π.Χ.) με τον δωρικό ναό του Ασκληπιού, που περιβάλλεται από στοές με κτίρια λατρευτικού και κοσμικού-ταφικού χαρακτήρα. Επίσης σειρά μνημειακών, αναστηλωμένων οικοδομημάτων, όπως το Εκκλησιαστήριο-Ωδείο, το Βουλευτήριο, το Θέατρο, η Κρήνη Αρσινόη, η Αγορά, το Στάδιο, το Γυμνάσιο αλλά και εκτεταμένο σύνολο ταφικών μνημείων και ηρώων, όπως το αναστηλωμένο και μνημειακό μαυσωλείο των Σαιθιδών (1ος αι. π.Χ.-1ος αι. μ.Χ.) μαρτυρούν το μέγεθος της πόλης και την σπουδαιότητά της σε πολιτικό, θρησκευτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Ιδιαίτερα πολυτελείς ρωμαϊκές επαύλεις με ψηφιδωτά δάπεδα συμπληρώνουν τον πολεοδομικό ιστό και πλήθος αγαλμάτων , επιγραφών και αγγείων εκτίθενται στο παραπλήσιο Αρχαιολογικό Μουσείο και μαρτυρούν την ιδιαίτερα ακμάζουσα κοινωνία της Μεσσήνης κατά την αρχαιότητα.

Η πόλη της Αρχαίας Μεσσήνης συνέχισε να κατοικείται κατά την παλαιοχριστιανική και μέση βυζαντινή περίοδο, ωστόσο η έκτασή της περιορίστηκε γύρω από τους πρόποδες του όρους Ιθώμη, στην περιοχή του σημερινού χωριού Μαυρομμάτι. Η περιοχή αναφέρεται στις πηγές ως Μεσσήνη μέχρι τον 8ο αι. και στη συνέχεια ως Βολκάνο ή Βουλκάνο και έχει συνδεθεί με τη δράση του Οσίου Νίκωνος του Μετανοείτε, που με το κήρυγμά του κατά το 10ο αι. προσπάθησε να εκχριστιανίσει τα σλαβικά φύλα που κατοικούσαν εκεί. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας θεωρείται η ανέγερση μιας σειράς εκκλησιών στην περιοχή της μεσσηνιακής ενδοχώρας και των ναών που σώζονται στο Μαυρομμάτι: τον Άγιο Ιωάννη τον Ριγανά μέσα στο χωριό, το Φραγκοκλήσσι στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Μεσσήνης, την Κλησά Κούκε, κοντά στη είσοδο του αρχαιολογικού χώρου και την Κλησά Πόρτη κοντά στην Αρκαδική Πύλη. Ο ναός του Αγίου Νικολάου, μέσα στο νεκροταφείο του οικισμού, χρονολογείται στο 12ο αι. Οι ναοί αυτοί, μαζί με μια ομάδα άλλων μνημείων (Άγιος Νικόλαος Αρσινόης, Αγία Παρασκευή Τρικόρφου, Άγιος Νικόλαος στο Κουρτάκι, Κοίμηση Πλατανόβρυσης κ.ά.) βάσει των μορφολογικών και τυπολογικών τους χαρακτηριστικών εντάσσονται στα τέλη του 10ου-11ο αι.

Η Παλαιά Μονή Βουλκάνου, αφιερωμένη στη Κοίμηση της Θεοτόκου, βρίσκεται στην κορυφή του όρους της Ιθώμης, όπου στους αρχαίους χρόνους υπήρχε το ιερό του Διός Ιθωμάτα. Το καθολικό, στο κτίσιμο του οποίου έχει χρησιμοποιηθεί άφθονο αρχαίο οικοδομικό υλικό, είναι δίκλιτος ναός με ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά, ορθογώνιο νάρθηκα και διμερές καμαροσκέπαστο παρεκκλήσιο, αφιερωμένο στη μνήμη του Τίμιου Προδρόμου. Ο ναός και το παρεκκλήσι είναι κατάγραφα με τοιχογραφίες των αδελφών Δημητρίου και Γεωργίου Μόσχων που χρονολογούνται, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή πάνω από την είσοδο του ναού, στα 1608. Στο μοναστήρι που είναι σημείο αναφοράς για την περιοχή, συρρέουν εκατοντάδες προσκυνητές.

Πρόκειται για μία πόλη που συνέχισε να κατοικείται για μακρά περίοδο. Η ανέγερση μάλιστα των ναών, που έχει συνδεθεί με τη δράση του Οσίου Νίκωνος του Μετανοείτε μαρτυρούν μία οικοδομική έξαρση στην μεσσηνιακή ύπαιθρο, που δεν αποκλείεται να συνδέεται με την αναδιοργάνωση αρχαιότερων οικισμών ή και με την ίδρυση νέων αγροτικών εγκαταστάσεων, σε διάφορες θέσεις, κυρίως γύρω από την μεσσηνιακή πεδιάδα.

ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ

Το Αρχαιολογικό Μουσείο στις δυτικές παρυφές του χωριού Mαυρομάτι Iθώμης (Αρχαία Μεσσήνη) κτίστηκε μεταξύ των ετών 1968 και 1972. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γ. Δεσπίνns επιμελήθηκε το 1977 την αρχική έκθεση χωρίς ωστόσο να ανοίξει ποτέ τις πύλες της στο κοινό. Η οριστική έκθεση που εγκαινιάστηκε το 2000, έγινε από τον καθηγητή Π. Θέμελη και αναπτύσσεται σε τρεις αίθουσεs. Μέσω των εκθεμάτων, επιχειρείται να δοθεί στον επισκέπτη μια σφαιρική εικόνα της ιστορικής εξέλιξns της πόλns αλλά και της σημασίας της στον αρχαίο κόσμο. Μερικά από τα πλέον εντυπωσιακά και αξιόλογα ευρήματα των ανασκαφών είναι τα αγάλματα του Ερμή, του Δορυφόρου (Θησέα), της Αρτέμιδος Λαφρίας, της Ίσιδος Πελαγίας καθώς και τα έργα του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντος.